terug naar de lijst van 25

Scènefoto van de enscenering uit 2014, door Het Toneel Speelt Klik hier


Albert van Dalsum als Gijsbrecht, 1948 Klik hier

Fragment van de enscenering uit 1957, door De Nederlandse Comedie klik hier

Gysbreght van Aemstel (1637)

Joost van den Vondel

In première: 3 januari 1638 door de Amsterdamse Schouwburg, te Amsterdam

volledige tekst

http://www.dbnl.org/tekst/vond001gysb01_01/

in boekvorm

- Eerste uitgave: Willem Jansz. Blaeu, Amsterdam 1637. (herdrukt in 1638 (2x), 1641, 1650 (2x), 1655, 1659, 1661, 1662, z.j. (ca 1664), ca. 1690, 1699, z.j. (ca. 1700), 1704, 1706 (2x), z.j. (18de eeuw), 1709, 1716, 1720, z.j. (ca. 1727), 1728, 1729, 1745, 1775, 1781, 1792, 1825, 1826 1828, 1832, 1840, 1841, 1845, 1849, 1856, 1859, 1860, 1867, 1868, 1871, 1877, 1887, 1891, 1893, 1894, 1895, 1900 (4x), 1901, 1902, 1903, 1920, 1923, 1927, 1928 (2x), 1941, 1948, 1960, 1961 (2x), 1963, 1974, 1975, 1999)

- In: J. v. Vondel treurspeelen III: Jacob Lescaille, Amsterdam 1647

- In: Vondels Treurspelen: begreepen in twee delen: ’t Amsterdam, Amsterdam  1662

- In: Vondel’s Werken: Sijthoff, Leiden 1800

- In: Viertal treuspelen: K. Fuhri, ’s Gravenhage 1851

- Editie I.M. Schrant, C.C. Hoek, Leiden 1851

- Editie J. van Vloten, Roelants,  Schiedam 1877 (herdrukt in 1883)

-In: De werken van J. van den Vondel: Sijthoff, Leiden 1889

- Editie Tijs Terwey, J.B. Wolters, Groningen 1890 (herdrukt in 1893, 1910, 1918, 1921, 1925, 1931 (2x), 1936, 1939, 1941 (2x), 1946, 1950, 1959, 1962, 1965, 1974, 1980)

- In: Vondels Treurspeelen: met aantekeningen van J. van Lennep: Sijthoff, Leiden 1890

- Editie L. Simons, Groningen 1890 (herdrukt in 1893, 1894, 1920, 1929, 1938)

- In: Vondels spelen: ingeleid en toegelicht door R.C. de Klerk en L. Simons: Maatschappij voor goede en goedkoope lectuur, Amsterdam 1900 (herdrukt in 1911, 1937)

- Editie C.H.P. Meijer, Thieme, Zutphen 1895 (herdrukt en herzien in 1901, 1904, 1907, 1911, 1913, 1916, 1917, 1920, 1925, 1930, 1946, 1953, 1956)

- Editie C.R. de Klerk, ’t Kasteel van Aemstel, Amsterdam 1912

- Editie Hendrik C. Diferee, Willink, Zwolle 1923 (naar de oudste uitgave van 1637) (herdrukt in 1930)

- Editie E.F. van de Bilt, Malmberg, ’s-Hertogenbosch, 1925 (herdrukt in 1939)

- Editie Hendrik C. Diferee, De Torentrans, Utrecht 1929 (met het nastukje 'De bruiloft van Kloris en Roosje')

- Editie R. Blijstra en H. Bruch, Hollandsch Uitgeversfonds, Amsterdam 1930 (herdrukt in 1934)

- Editie Anton van Duinkerken, Uitgeversmaatschappij 'Joost van den Vondel', Amsterdam 1937

- In: Toneelspelen 1625-1668 (ed. Albert Verwey): Amsterdam 1937

- Editie B.H. Molkenboer, 1937 (voor de derde maal herdrukt in 1939) In: Toneelspelen: Elsevier, Amsterdam 1939

- Editie Louis Brounts, Labor, Brussel 1944

- Editie August Lammert Sötemann en toneelaanwijzingen van W.Ph. Pos, Meulenhoff, Amsterdam 1950 (tweede druk) (herdrukt in 1954, 1958, 1961, 1965, 1967, 1975, 1980)

- In: Vondel toneelschrijver : vijf spelen voor studie en opvoering uitgegeven, voorzien van inleidingen, illustraties, regie-aanwijzingen en annotaties (Ph.A. Lansberg en J.E. Veugelers), Tjeenk Willink, Zwolle 1952

- Editie J.J. Mak, Malmberg, ’s-Hertogenbosch 1955 (herdrukt en herzien in 1956, vierde druk in 1961, herdrukt in 1962, 1964, 1966, 1968, 1970, 1973)

- Editie W.A. Omée, Thieme, Zutphen 1961 (herdrukt in 1964, 1975, 1978, 1979)

- In: De wereld is een speeltoneel : klassieke toneelspelen van P.C. Hooft en Vondel, Spectrum, Utrecht 1968 (herdrukt in 1973 (3x))

- In: Klassiek toneel uit de 17e eeuw, Het Spectrum, Utrecht 1985

- Editie M.B. Smits-Veldt, Amsterdam University Press, Amsterdam 1994 (5e herziene druk 2013)

vertalingen

Duits: 1867: Gysbrecht van Aemstel: Trauerspiel von Joost van den Vondel aus dem Jahre 1637, vert. G.H. de Wilde

Engels: 1991: Gijsbrecht van Amstel, vert. Kristiaan P.G. Aercke

Esperanto: 1932: Gysbrecht van Aemstel: la detruo de lia urbo kaj lia ekzilo: tragedio, vert. Johannes Rijk Gerardus Isbrücker

geïnspireerd op Gysbreght van Aemstel

Parodie: Parodie of boertige weerklanken, op de tusschenspraake met Gysbrecht van Aemstel en den bode, overgenoomen uit het vierde tooneel, pagina 42 tot 45, in het vierde bedryf van Gysbrecht van Aemstel, door Joost van den Vondel, waarin het verhaal betreffende het omkoomen en het mishandelen aan Klarisse, op een klugtige en geestige manier word voorgesteld, door het breeken van deszelfs pispot,1783 (herdrukt in 1805)

Bewerking: Guus Rekers, Gijsbrecht van Aemstel, 1988; Hanneke van der Hoeven, Gijsbrecht: Naar Vondels Gysbrecht van Aemstel, 1900

Verkorte vorm: Ph. André Lansberg, Vondel's Gijsbrecht van Aemstel en Leeuwendalers, 1923 (herdrukt in 1928, 1931, 1935, 1939)

Muziek: Bernard Zweers, Gysbrecht van Aemstel, 1893; Alphons Joannes Maria Diepenbrock, Muziek by Gysbrecht van Aemstel van Joost van den Vondel, 1937

Prozabewerking: Peter de Rooy, Gijsbrecht van Amstel en zijn strijd om Amsterdam, 1964

Microfilm 35 mm: Alphons Joannes Maria Diepenbrock, Gysbrecht van Aemstel, 1970 

Kinderboek: Edward Adrianus Charles van de Vendel en Hanneke van der Hoeven, Gijsbrecht: naar Vondels Gysbreght van Aemstel, 1998

secundaire literatuur

Thomas Theodorus Hendrikus Jorissen, Palamedes en Gysbrecht van Aemstel. Kritische studiën, Amsterdam 1879

Leo Simons, Studies over Vondel's 'Gysbreght' en over 'Nationaal leven' . 1891-1902, Haarlem 1902

Hendrik C. Diferee, Het leven en de kunst van den dichter Joost van den Vondel tot de voltooiing van zijn 'Gijsbrecht van Aemstel', Amsterdam 1909

Ben Albach, Drie eeuwen 'Gijsbreght van Aemstel. Kroniek van de jaarlijksche opvoeringen, Amsterdam 1937

Ph. André Lansberg en Johan Eduardus Veugelers, Vondel toneelschrijver: vijf spelen voor studie en opvoering uitgegeven, voorzien van inleidingen, illustraties, regie-aanwijzingen en annotaties, Zwolle 1952

W.A.P. Smit, ‘Hoofdstuk VII Gysbreght van Aemstel 1637’ In: id. Van Pascha tot Noah. Deel 1: Het Pascha - Leeuwendalers. Zwolle 1956, p. 174-219

W.Gs Hellinga, Rembrandt fecit 1642: de Nachtwacht, Gysbrecht van Aemstel.  Amsterdam 1956

Mieke B. Smits-Veldt, 'Vondels "Gysbregt van Aemstel" onder de loep. Twee gevallen van tekstinterpretatie', in Spektator 17 (1987-1988) 1, p. 381-393

Karel Porteman, ‘De receptie van ”Gysbreght van Aemstel” in de Zuidelijke Nederlanden.’ In: Spektator 17 (1987-1988), p. 401-412

Gijsbreght van Amstel, met inleiding en aantekeningen door Mieke B. Smits-Veldt, Amsterdam 1994

Gees Linnenbank, 'Het spelen van oudere teksten' In: Nederlands in culturele context. Handelingen twaalfde Colloquium Neerlandicum. Internationale Vereniging voor Neerlandistiek, Woubrugge 1995, p. 379-391

R. van Stipriaan, ‘Gysbreght van Aemstel als tragische held.’ In: De zeventiende eeuw 12 (1996), p. 359-377.

J. Koppenol, ‘Nodeloze onrust. Het “roomse karakter” van Vondels Gysbreght van Aemstel.’ In: Nederlandse letterkunde 4 (1999), p. 313-329

A. Maljaars, ‘”Niet min godvruchtelijck als dapper”’ Gijsbrecht van Aemstel verdedigd tegen zijn critici. In: De zeventiende eeuw. 17 (2001), p. 138-163

Marco Prandoni, Een mozaïek van stemmenverbeeldend lezen in Vondels Gysbreght van Aemstel, Hilversum 2007

ensceneringen/producties

(zover bekend)

:
:
1638-1665 : Gezelschap van de Amsterdamse Schouwburg 1638-1665
1665-1672 : Gezelschap van de Amsterdamse Schouwburg 1665-1672
1677-1699 : Gezelschap van de Amsterdamse Schouwburg 1677-1699
1700-1772 : Amsterdamse Schouwburg
1785 : Nederduitsche Toneelisten
1790 : Amsterdamsche Tooneellisten
1797/1798 : Nationale Nederduitsche Tooneellisten
1798-1810 : Gezelschap van de Amsterdamse Schouwburg
1798-1818 : Nieuw Nationaal Dramatiek Tooneelgezelschap
1801 : Nationale Bataafsche Tooneellisten
1803 : De Tooneellisten
1808 : De Hollandsche Acteurs en Actrices
1811-1820 : Gezelschap van de Stadsschouwburg Amsterdam 1811-1820
1811-1820 : Zomergezelschap van de Stadsschouwburg Amsterdam
1818- : Zuid-Hollandsche Tooneellisten
1830 : gezelschap van de Nederduitsche Schouwburg, Den Haag
1873 : Vereenigde Artisten van den Stads-Schouwburg
1877 : K. V. 'Het Nederlandsch Tooneel'
1904 : Koninklijke Vereeniging Het Nederlandsch Tooneel (K.V.H.N.T.)
1904/1905 : Koninklijke Vereeniging Het Nederlandsch Tooneel  beeldmateriaal aanwezig
1912 : Het Gezelschap van 'Het Tooneel'
1917/1918, 1918/1919, 1919/1920 : Koninklijke Vereeniging Het Nederlandsch Tooneel  beeldmateriaal aanwezig
1919/1920 : Koninklijke Vereeniging Het Nederlansch Tooneel
1921 : Koninklijke Vereeniging Het Nederlandsch Tooneel
1923 : Koninklijke Vereeniging Het Nederlandsch Tooneel
1924-1925 : Vereenigd Tooneel beeldmateriaal aanwezig
1926 : Vereenigd Tooneel beeldmateriaal aanwezig
1927 : Vereenigd Tooneel beeldmateriaal aanwezig
1928 : Vereenigd Tooneel
1929 : Vereenigd Tooneel beeldmateriaal aanwezig
1930 : Vereenigd Tooneel beeldmateriaal aanwezig
1930/1931 : Koninklijke Vereeniging Het Nederlandsch Tooneel  beeldmateriaal aanwezig
1931/1932 : Koninklijke Vereeniging Het Nederlandsch Tooneel  beeldmateriaal aanwezig
1933 : Het Schouwtoneel beeldmateriaal aanwezig
1934 : Amsterdamsche Toneelvereeniging N.V. beeldmateriaal aanwezig
1937/1938 : Amsterdamsche Tooneelvereeniging, N.V.  beeldmateriaal aanwezig
1938 : N.V. Het Hollandsch Tooneel
1939-1940 : N.V. Het Nederlandsch Tooneel beeldmateriaal aanwezig
1941 : N.V. Het Nederlandsch Tooneel beeldmateriaal aanwezig
1941-1945 : Gemeentelijk Theaterbedrijf Amsterdam - Afdeeling Tooneel
1944/1945 : Gemeentelijk Theaterbedrijf Amsterdam - Afdeeling Tooneel
1946 : Stichting Amsterdamsch-Rotterdamsch Tooneelgezelschap beeldmateriaal aanwezig
1947 : Stichting Amsterdamsch-Rotterdamsch Tooneelgezelschap beeldmateriaal aanwezig
1948 : Stichting Amsterdams Toneelgezelschap beeldmateriaal aanwezig
1949 : Stichting Amsterdams Toneelgezelschap  beeldmateriaal aanwezig
1950 : Stichting Amsterdams Toneelgezelschap beeldmateriaal aanwezig
1951 : Stichting Amsterdams Toneelgezelschap beeldmateriaal aanwezig
1952 : Stichting Amsterdams Toneelgezelschap beeldmateriaal aanwezig
1953 : Stichting Amsterdams Toneelgezelschap beeldmateriaal aanwezig
1954 : De Nederlandse Comedie
1955 : De Nederlandse Comedie beeldmateriaal aanwezig
1956 : De Nederlandse Comedie beeldmateriaal aanwezig
1957 : De Nederlandse Comedie beeldmateriaal aanwezig
1958-1961 : De Nederlandse Comedie beeldmateriaal aanwezig
1961-1966 : De Nederlandse Comedie beeldmateriaal aanwezig
1967 - 1968 : De Nederlandse Comedie beeldmateriaal aanwezig
1974-1975 : Studententoneel en Studentencabaret beeldmateriaal aanwezig
1975 : Cabaret Lurelei en De Nederlandse Operastichting
1975 : Het Publiekstheater beeldmateriaal aanwezig
1981/1982 : Stichting de Gijsbreght van Aemstel op Nieuwjaarsdag beeldmateriaal aanwezig
1982/1983 : Gezelschap Carel Briels  beeldmateriaal aanwezig
1987/1988 : Krochttheater
1988/1989 : Het Nationale Toneel  beeldmateriaal aanwezig
1990-1991 : Toneelgroep Amsterdam beeldmateriaal aanwezig
1996-1997 : De Troupe beeldmateriaal aanwezig
2002/2003, 2003/2004 : Theater Nomade  beeldmateriaal aanwezig
2007 : Theater Nomade beeldmateriaal aanwezig
2007 : Theater Instituut Nederland
2008/2009 : Theater Nomade  beeldmateriaal aanwezig
2008/2009 : Unieke Zaken beeldmateriaal aanwezig
2010 : De Warme Winkel, Frascati Producties
2011 tot heden : Het Toneel Speelt  beeldmateriaal aanwezig
2015/2016 : Het Toneel Speelt
2017-2018 : Theater Kwast
2019-2020 : Collectief Blauwdruk en Stichting Het Amsterdamse Bos

quotes

'Een onmogelijke taak? Het opwarmen van een lijk? Zolang de man nog leeft - en dat doet hij blijkbaar - zijn er redenen om ernstig met Gijsbrecht bezig te blijven. Op een manier die dat leven kan bevestigen en bevorderen. Bij hem zowel als bij ons.', Guus Rekers in toelichting concept opvoering Publiekstheater, Amsterdam 1975

 

‘Eigenlijk vonden we de Gijsbreght langdradig en stomvervelend, maar mijn vader, die jaren Vosmeer de Spie speelde, had een tekst waar we verlangend naar uitkeken en die ons elke keer de slappe lach bezorgde.

 

Heer Gijsbreght, straf mij vrij.

ik ben van ’s vijands volk, en waardig om te sterven.

‘k heb mee gezocht uw stad en burgers te bederven,

en duizendmaal verdiend een schandelijke dood.

Ik geef me in Uw hand, geparst door hogen nood.’

 

We lagen achter het achterdoek, omdat er in de zaal geen plek leeg was, en fluisterden bij de laatste zin ‘hij moet piesen’ om vervolgens niet meer bij te komen van het lachen.’

Germaine Groenier, Een stuk van mijn hart. Amsterdam 1997

 

‘Ik houd niet van Vondel en ik houd al evenmin van Van Hoogstraten. Geen haar op m'n hoofd zou eraan denken hun werk louter om zichzelfs wille te gaan lezen. Ze raken me niet en ze hebben me niets te zeggen.’

Marijke Spies, in: Willem van den Berg & Herman Pleij, Mooi meegenomen, Amsterdam 1997

 

Joost van den Vondel

(Keulen, 17 november 1587 - Amsterdam 5 februari 1679)


De literatuur gewijd aan Vondel is overvloedig: zie voor een korte introductie bijvoorbeeld het  naslagwerk Nederlandse en Vlaamse auteurs en de website van de Koninklijke Bibliotheek. De tiendelige Werken van Vondel (1927-1937) bevat per deel uitgebreide biografische informatie over de betreffende periode.


Zie ook DBNL

Zie ook Biografisch portaal


In In Reprise

1635: Sophompaneas of Jozef in ’t hof

1637: Gysbreght van Aemstel

1640: Jozef-trilogie (Sophompaneas, Jozef in Egypten, Jozef in Dothan)

1640: Jozef in Dothan

1640: Jozef in Egypte

1654: Lucifer

1659: Jeptha of offerbelofte

1663: Faëton

1664: Adam in ballingschap

(Theatercollectie Bijzondere Collecties UvA (St. TiN))


(Theatercollectie Bijzondere Collecties UvA (St. TiN))


Klik hier

Standbeeld op locatie Vondels vroegere woonhuis (Geheugen van Nederland)